احیای یک سند فراموش‌شده با نگاه به آینده

در دل تاریخ ایران، روایت‌هایی نهفته است که اگر امروز دوباره به آن‌ها نگاه کنیم، شاید راه‌حل‌هایی برای چالش‌های مالی امروز نیز از آن‌ها بیرون بیاید. یکی از این روایت‌ها، داستانی است از سال ۴۷۱ هجری قمری، نقل‌شده در جامع‌التواریخ، درباره‌ی وزیر خردمند سلجوقی، خواجه نظام‌الملک.

هنگامی‌که سپاه سلطان از رود جیحون (آمودریا) عبور کرد، خواجه برای پرداخت دستمزد ملاحان، براتی صادر کرد که باید در انطاکیه، هزاران کیلومتر آن‌سوتر، وصول می‌شد. ملاحان فریاد زدند که «ما درویشیم، ناتوان از سفر دور!» اما وزیر پاسخ داد که هدف از این حواله، تنها پرداخت مزد نیست؛ این سند نشانه‌ی گستره‌ی اقتدار مالی دولت و اعتبار دیوانی است.

این ماجرا چیزی فراتر از یک حکایت تاریخی‌ست. نشان می‌دهد که ایران در قرن پنجم هجری دارای نظام مالی‌ای بود که تا هزاران کیلومتر اعتبار داشت.

برات، ستون تجارت سنتی در شرق

«برات» تنها یک سند مالی نیست؛ ابزار تمدن‌ساز است. قرن‌ها پیش از اختراع بانک‌های مدرن، تاجران از شرق دور تا غرب اروپا، از چین تا ونیز، از این ابزار برای جابه‌جایی پول، اعتبار، و اعتماد استفاده می‌کردند.

برات دست‌کم از ۳۰۰ سال پیش از میلاد در جاده ابریشم مورد استفاده قرار گرفته و در دوران طلایی اسلام، به‌ویژه قرون سوم و چهارم هجری، به مهم‌ترین ابزار تبادل مالی تبدیل شده بود. برات‌ها در شکل دیوانی توسط دولت و در شکل تجاری توسط تاجران صادر می‌شدند و در ایران تا دهه ۱۳۴۰ یکی از ارکان تجارت به شمار می‌رفتند.