ایران؛ جزیره ای منزوی در اقیانوس دیجیتال خلیج فارس

در آستانه روز جهانی ارتباطات ، وضعیت ایران در عرصه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در میانه میدانی پرتنش قرار دارد: از یکسو، سیاست های داخلیِ مبتنی بر فیلترینگ گسترده و محدودسازی دسترسی به پلتفرم های جهانی، توسعه زیرساخت ها و اقتصاد دیجیتال را با چالش های ساختاری مواجه ساخته است، و از سوی دیگر، تحولات شتابان کشورهای همسایه در جذب سرمایه گذاری های کلان فناورانه، شکاف دیجیتالی ایران با منطقه را عمیق تر کرده است. این دوگانگی، پرسش هایی جدی را درباره آینده جایگاه ایران در نظم دیجیتال نوین مطرح می کند.

به گزارش داتیکا، سیاست های فیلترینگ در ایران، که ریشه در دهه های پیشین دارد، امروز به عاملی بازدارنده در مسیر توسعه ارتباطات تبدیل شده است. بر اساس داده­های معتبر، کیفیت اینترنت ایران در رتبه بندی های جهانی نزدیک به کشورهای محروم آفریقایی قرار دارد، و این نه صرفاً به دلیل کمبودهای فنی، بلکه نتیجه  مستقیم سیاست های مسدودسازی است. کاهش ترافیک بین المللی ناشی از فیلترینگ – که مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت از آن به عنوان «عامل رکود سرمایه گذاری در شبکه» یاد می کند – اپراتورها را در چرخه معیوبی از کاهش درآمد و افزایش هزینه های عملیاتی قرار داده است.

رشد ترافیک داده در ایران، برخلاف میانگین ۳۰ درصدی جهانی، نزدیک به صفر درصد گزارش شده که نشان دهنده  ایستایی اکوسیستم دیجیتال کشور است. پیامد این وضعیت تنها به حوزه فنی محدود نمی ماند؛ اقتصاد دیجیتال ایران نیز تحت تأثیر این سیاست ها با رکود مواجه شده است. مرکز پژوهش­های مجلس با اشاره به استفاده ۸۰ درصد کاربران از فیلترشکن­ها، هشدار داده که این ابزارها نه تنها امنیت سایبری را تضعیف می­کنند، بلکه هزینه های دسترسی به اطلاعات را برای کسب وکارها و شهروندان افزایش می دهند. حتی وزیر ارتباطات دولت چهاردهم نیز به طور غیرمستقیم به ناکارآمدی فیلترینگ اعتراف کرده و کاهش کیفیت شبکه را مرتبط با استفاده  گسترده از فیلترشکن­ها دانسته است.

با این حال، علیرغم وعده های مکرر برای بازنگری در این سیاست ها، شواهد میدانی حاکی از تداوم اختلال های شبکه ای و سرعت پایین اینترنت است، گویا حلقه معیوبِ «فیلترینگ–کاهش کیفیت–فشار بر کاربران–فیلترینگ بیشتر» به دورانی باطل تبدیل شده است.

در سوی دیگر این معادله، سرمایه گذاری های کلان کشورهای منطقه در حوزه ICT – به ویژه پس از سفر اخیر دونالد ترامپ به خلیج فارس – موقعیت ایران را در معرض تهدیدی دوچندان قرار داده است. توافق های امضا شده بین آمریکا و کشورهایی مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی، نشان دهنده جهت گیری جدیدی برای تبدیل خلیج فارس به قطب فناوری اطلاعات است. عربستان سعودی تنها در حوزه هوش مصنوعی ۲۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده است، رقمی که ۴۰۰ برابر بودجه اختصاص یافته به این حوزه در ایران است. امارات نیز با اختصاص ۱.۴ میلیارد دلار به توسعه فناوری های نوین، در حال تبدیل شدن به «سیلیکون ولیِ خاورمیانه» است. این سرمایه گذاری ها صرفاً جنبه داخلی ندارد؛ کشورهای عربی با ایجاد صندوق های مشترک سرمایه گذاری و مشارکت با شرکت های بین المللی، در حال شکل دهی به زنجیره ارزشی هستند که ایران به دلیل تحریم ها و سیاست های انزواطلبانه از آن حذف شده است. برای نمونه، توافق ۱.۴ تریلیون دلاری امارات برای سرمایه گذاری در آمریکا – که بخشی از آن به پروژه های ICT اختصاص دارد – نه تنها شکاف فناوری ایران با همسایگان را عمیق تر می کند، بلکه وابستگی اقتصاد جهانی به زیرساخت های دیجیتال این کشورها را افزایش می دهد.

در چنین شرایطی، ایران نه تنها از جریان اصلی تحولات فناورانه بازمی ماند، بلکه به حاشیه اکوسیستم دیجیتال منطقه نیز رانده می شود. شاخص های کلان فناوری اطلاعات، عمق این شکاف را به وضوح نشان می دهند. سهم ICT از تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۴۰۰ به ۱.۲۳ درصد رسیده است، در حالی که این رقم برای ترکیه – به عنوان رقیب منطقه ای – بیش از ۲ درصد گزارش شده است. حتی کشورهایی مانند عراق و پاکستان نیز با رشد ۱۵ درصدی سالانه در حوزه فاوا، در حال کاهش فاصله خود با ایران هستند.

از منظر زیرساختی، در حالی که امارات و عربستان به سمت شبکه های 5G و هوش مصنوعی پیش می روند، ایران هنوز درگیر توسعه شبکه های فیبر نوری و رفع اختلال های پایه ای اینترنت است. گزارش اتحادیه بین المللی مخابرات (ITU) در سال ۲۰۲۳، ایران را در شاخص «دسترسی مقرون به صرفه به اینترنت پرسرعت» در رتبه ۱۱۴ از ۱۴۰ کشور قرار داده است. این در حالی است که شعار روز جهانی ارتباطات در سال ۲۰۲۴ – «همکاری دیجیتال برای شکوفایی جمعی» – بر ضرورت کاهش هزینه های دسترسی به زیرساخت ها تأکید دارد، اما در ایران، هزینه اینترنت پرسرعت برای اقشار کم درآمد به ۷ درصد درآمد ماهانه می رسد.

از منظر ژئوپلیتیک، همگرایی فزاینده قدرت های جهانی با کشورهای خلیج فارس در حوزه ICT، موقعیت ایران را به عنوان بازیگر مؤثر در نظم دیجیتال آینده به خطر انداخته است. تبدیل شدن عربستان سعودی به مرکز داده پردازی خاورمیانه و میزبانی قطر از پایگاه های فناورانه شرکت های آمریکایی، نشان دهنده تغییر موازنه قدرت به نفع کشورهایی است که سیاست های بازتری در جذب سرمایه گذاری و همکاری های بین المللی اتخاذ کرده اند. ایران، اما، به دلیل تداوم تحریم ها و سیاست های انقباضی داخلی، نه تنها از این تحولات عقب مانده، بلکه حتی توان بهره برداری از ظرفیت های بالقوه خود – مانند نیروی جوان تحصیلکرده – را نیز از دست داده است. مهاجرت سالانه بیش از ۱۵۰ هزار متخصص فاوا از ایران، گواهی بر این ادعاست.در چنین بستری، روز جهانی ارتباطات برای ایران نه فرصتی برای تجلیل از دستاوردها، که هشداری درباره هزینه های ادامه روند موجود است.

فیلترینگ گسترده نه تنها شهروندان را از ابزارهای ارتباطی محروم کرده، بلکه اقتصاد دیجیتال را نیز به حاشیه رانده است. از سوی دیگر، سرمایه گذاری های منطقه در حوزه  ICT، زنگ خطری است که نشان می دهد ایران در آستانه تبدیل شدن به «جزیره ای منزوی» در اقیانوس دیجیتال خلیج فارس است. گذار از این وضعیت، مستلزم بازتعریف رابطه حکومت با فضای مجازی است: کاهش محدودیت ها، افزایش شفافیت در مدیریت منابع، و مشارکت دادن بخش خصوصی در توسعه زیرساخت ها. بدون این تغییرات، ایران نه تنها به اهداف سند چشم انداز در حوزهی فاوا دست نخواهد یافت، بلکه جایگاه خود به عنوان قدرت منطقه ای را نیز در معرض تهدید جدی قرار خواهد داد.

The post ایران؛ جزیره ای منزوی در اقیانوس دیجیتال خلیج فارس appeared first on داتیکا | اخبار فناوری اطلاعات و ارتباطات.